Johanna Catharina de Roo-Vitjeroo

Ik schreef al eens eerder iets over Johanna Catharina Vitjeroo, een zus van mijn betovergrootvader Johannes van Adrichem, maar ik vind dat ze ook wel een eigen post verdiend, ondanks dat ik niet zo veel over haar weet. 

Ommerschans

Johanna Catharina Vitjeroo's geboorte begint al bijzonder. 

Haar moeder Hendrikje Vitjeroo, geboren in Leeuwarden, bruine haren, blauwe ogen, rond gezicht, slechts 1,42 m lang, trouwde op achtentwintigjarige leeftijd met de in Hoorn geboren Jacobus de Haan. 

Hendrikje was hoogzwanger tijdens de voltrekking van het huwelijk. Drie weken later werd dochter Trijntje geboren. Op 7 februari 1852 wordt het gezin opgepakt vanwege bedelarij en veertien dagen vastgezet. Op 22 februari 1852 werden ze opgezonden naar de Koloniën van Weldadigheid en kwam terecht in de Ommerschans. Hier werden de mannen van de vrouwen en kinderen gescheiden en moesten slapen op aparte zalen. Slechts zes dagen later, op 28 februari 1852 komt de kleine Trijntje te overlijden, nog geen acht maanden oud. Ze werd begraven, net als duizenden anderen in een naamloos graf bij de Ommerschans. Op 9 maart 1852 worden Hendrikje en Jacobus opgezonden naar Veenhuizen, hun dochtertje blijft achter in de koude grond van de Ommerschans. 

Anderhalf jaar later, in november 1854, overlijd ook Jacobus de Haan op drieëndertig jarige leeftijd, Hendrikje als weduwe alleen achterlatend. 

Hier begint het verhaal bijzonder te worden want op 3 augustus 1855 wordt Johanna Catharina geboren in de Ommerschans. Dat is bijna negen maand na de dood van haar moeder Hendrikje's echtgenoot Jacobus. Nog bijzonderder is dat de geboorte van Johanna Catharina niet wordt aangegeven bij de burgerlijke stand. 

Veenhuizen

De geboorte van Johanna Catharina staat echter wel vermeld in het "Handboek der bedelaarsgestichten" van de Ommerschans. Op 3 november 1857 trouwt moeder Hendrikje op vierendertig jarige leeftijd met de achtendertig jarige, eveneens kolonist, Johannes Huibert van Adrichem. Johannes Huibert wil bij dit huwelijk de dan anderhalf jaar oude Johanna Catharina erkennen als zijn dochter, maar dan blijkt dat haar geboorte nooit is aangegeven bij de burgerlijke stand. En dat is een probleem. 

Het duurt ruim een jaar voordat het via de rechtbank in Deventer is geregeld dat Johanna Catharina's geboorte wordt aangegeven, en Johannes van Adrichem haar als zijn dochter krijgt erkend. Maar de achternaam "van Adrichem" krijgt ze niet en ook niet de achternaam "de Haan" wie me echter de meest aannemelijke vader lijkt. Pas op 30 november 1858 krijgt Johanna Catharina de achternaam van haar moeder; "Vitjeroo". 

Maar wie is dan de biologische vader? Het kan de eerste echtgenoot Jacobus de Haan nog zijn, maar dan is hij vlak na de bevruchting overleden. Het kan het resultaat zijn van een vluchtige, misschien niet helemaal vrijwillige relatie. Of is toch Johannes Huibert van Adrichem de vader en was er al sprake van een relatie ten tijde of direct na het overlijden van de eerste echtgenoot Jacobus? DNA testen lijken me de enige mogelijkheid om hier nog achter te komen mochten nabestaanden dat willen.

Intussen heeft Johanna Catharina een broertje gekregen, een zoon geboren uit het huwelijk van Hendrikje en Johannes Huibert van Adrichem. De naam van de pasgeboren baby wordt Johannes. Er volgen uiteindelijk ook nog een broertje Hendrik Wijnandus Arie die ook in de Ommerschans wordt geboren en in Veenhuizen krijgt de zevenjarige Johanna Catharina er nog een zusje bij, haar naam is Gerhardina, roepnaam Geerdjen.

Het gezin doet het goed op de Ommerschans, wordt na goede arbeid ontslagen om vervolgens weer in armoede te vervallen. En om na het vragen om een aalmoes aan de veldwachter vervolgens weer met het hele gezin opgezonden te worden naar de Koloniën van Weldadigheid. Johanna Catharina is achttien jaar als ze uiteindelijk voor de laatste keer de kolonie verlaat met haar ouders, broers en zusje. 

Het gezin gaat wonen in Hellendoorn om te werken in de textiel. Daarna verhuist het hele gezin naar Hilversum waar Johanna Catharina haar toekomstige man ontmoet. Ze trouwt op 1 juni 1876 met de in Leiden geboren Abraham de Roo. Johanna Catharina is op dat moment weefster en Abraham wever. Mogelijk hebben ze elkaar in de fabriek leren kennen, al staat Abraham ten tijde van het huwelijk nog wel ingeschreven als inwoner van Leiden en niet als inwoner van Hilversum. Het huwelijk wordt in Leiden ook aangekondigd. In 1877 wordt de eerste zoon geboren van Johanna en Abraham, zijn naam is Stephanus Johannes de Roo. 

Johanna Catharina's (stief)vader Johannes Huibert van Adrichem overlijd in 1878 op negenenvijftig jarige leeftijd in Hilversum. Moeder Hendrikje blijft alleen achter met de jongste twee kinderen; Hendrik, op dat moment negentien jaar oud en Gerhardina, veertien jaar oud. 

Op 9 mei 1879 overlijd het eerste kindje van Johanna Catharina en Abraham, de tweejarige Stephanus Johannes in Hilversum, maar het gezin staat op dat moment geregistreerd als inwoners van Haarlem, zijn overlijden is ook in Haarlem geregistreerd. Mogelijk waren ze op bezoek bij moeder Hendrikje die in Hilversum woonde op dat moment.

Abraham en Johanna Catharina wagen een grote stap en gaan met z'n tweeën in Duitsland op zoek naar werk in de textielindustrie. Mogelijk is er in Nederland niet voldoende werk meer voor ze. De reis duurt nu tweeënhalf uur met de auto over de snelweg, toendertijd een afstand van minstens vierenveertig uur lopen. Mogelijk hebben ze ook deels met een kar of trein afgelegd, maar in elk geval het was een flinke afstand in die tijd, een reis van meerdere dagen.

Ze komen terecht in Ochtrup, waar Johanna Catharina op 8 juli 1880 weer van een zoon bevalt, ook hij krijgt de naam Stephanus Johannes de Roo. Op 24 maart 1883 komt in het Duitse Eschendorf opnieuw een zoon ter wereld. Zijn naam is Johann Martin Hubert de Roo. En in het eveneens Duitse Rheine wordt de laatste zoon Wilhelm Friedrich de Roo op 24 april 1885 geboren. 

Johanna Catharina's moeder Hendrikje woont tijdelijk in Rheine bij het gezin van haar dochter en schoonzoon. Ook Johanna Catharina's broer Johannes van Adrichem en zijn vrouw Judith Langkamp woont voor een tijd met zijn gezin in Rheine. Waarschijnlijk werken ze allemaal in de textielindustrie. Mogelijk dat er hier meer werk in de textielindustrie. De familie van Adrichem is duidelijk een familie zonder vaste roots. Het gezin en alle kinderen met hun gezinnen trekken makkelijk van de ene naar de andere plek op zoek naar een beter leven. Van Ommen en Veenhuizen via Hilversum, Hellendoorn, Groningen, Nederlands-Indië, Rheine, Eschendorf, Ochtrup en alle andere plaatsen waar ze geprobeerd hebben om zich te vestigen om uiteindelijk in Enschede terecht te komen.  

Voor Johanna Catharina komt het echter nooit zo ver. De jonge moeder overlijd op 29 september 1890 in Rheine. Ze werd maar vijfendertig jaar oud. Oudste zoon Stephanus Johannes is dan negen jaar oud, Johann Martin Hubert is zeven jaar oud, de jongste zoon Wilhelm Friedrich is nog maar vijf jaar oud. Abraham blijft alleen achter, vierendertig jaar oud en een weduwnaar met drie jonge zonen. Johanna Catharina's moeder Hendrikje Vitjeroo zal vermoedelijk de zorg van de kinderen op zich hebben genomen, zij is dan nog woonachtig in Rheine. Hendrikje is dan zevenenzestig jaar oud en haar gevorderde leeftijd zal het zorgen er niet makkelijker op hebben gemaakt. 

In 1901 woont moeder Hendrikje Vitjeroo echter weer in Hilversum. Geen idee waarom ze in haar eentje weer die kant op is gegaan, er is niets of niemand meer van haar gezin die op dat moment nog in Hilversum woont. Zoon Johannes woont in Nordhorn, dochter Gerhardina waarschijnlijk ook, zoon Hendrik zit zelfs helemaal in Nederlands-Indië. Hendrikje woont aan de Bodemanstraat 33 samen met ene Geertruida de Wit. 

Ik heb geen tweede huwelijk van de achtergebleven echtgenoot Abraham gevonden. Het moeten zware jaren voor Abraham zijn geweest, lange werkdagen en ook nog de kinderen alleen opvoeden. En dan gebeurd het ergst denkbare; vader Abraham overlijd op 16 november 1896 in Eschendorf, slechts veertig jaar oud. De zoons zijn dan zestien, dertien en elf jaar oud. De kinderen werkten mogelijk zelf ook al in de textielfabriek, niet ongewoon in die tijd. 

Johanna Catharina's oudste broer Johannes van Adrichem wordt voogd van de drie jongens. Ik heb echter niet kunnen vinden of de jongens bij hun oom Johannes van Adrichem en tante Judith Langkamp en hun nog groeiende gezin zijn gaan wonen of dat ze mogelijk in een weeshuis o.i.d. terecht zijn gekomen, al was de oudste zoon er misschien al wel te oud voor. 

Ik ga er van uit dat de jongens een paar jaar bij het gezin van oom Johannes van Adrichem zijn gaan wonen. Het gezin vertrekt rond de eeuwwisseling naar Enschede waar het gezin uiteindelijk definitief blijven wonen. Moeder Hendrikje blijft in Hilversum waar ze in 1913 in haar eentje op negentachtigjarige leeftijd in de Bakkerstraat overlijd.

Bakkerstraat Hilversum

De zoons van Abraham en Johanna Catharina blijven ook allemaal in Enschede wonen waar ze trouwen, kinderen krijgen en ook overlijden. Ik hoop ooit op contact met de nabestaanden van de familie de Roo. Ik ben zo benieuwd of ze weten hoe het leven van de drie zoons de Roo is verlopen na het jonge overlijden van hun ouders. Tot die tijd probeer ik verder te zoeken in de archieven naar de levens van de jongens in de hoop het plaatje van die verschrikkelijke tijd na het verlies van beide ouders compleet te krijgen.

Textielstad Enschede

Bekende familieleden deel II

Lang geleden, zo rond 2005, zag ik op TELEAC het programma "Verre verwanten". Een bekende Nederlander en een onbekende Nederlander kregen steeds verhalen te zien over hun voorouders en aan het eind van de aflevering kregen ze te horen wie hun voorouders waren. In het geval van de bekende Nederlander was het een onbekende Nederlander en de onbekende Nederlander stamde af van een bekende Nederlander.  Dit programma was de aanleiding voor mij om mijn stamboom uit te zoeken, nadat ik in aflevering drie de naam van Adrichem tegenkwam. 

De uiteindelijk bekende voorouder van de onbekende Nederlander bleek in die aflevering Maerten Harpertsz Tromp te zijn. 

Maerten Harperts Tromp

Maerten Harpertsz Tromp is geen bloedverwant, maar zijn schoondochter en ik delen dezelfde voorouder.

Maerten Harpertsz Tromp, de bekende zeevaarder, werd geboren in Brielle. Hij sneuvelde in 1653 bij de Slag ter Heijde en werd begraven in Delft. In de Oude kerk te Delft is zijn enorm grafmonument te vinden. 

Maerten trouwde drie keer en kreeg tien kinderen. Zijn oudste zoon was Harpert. 

Harpert werd in Rotterdam geboren in 1627, zijn moeder was Dignom Cornelisdr. de Haes. Zij overleed al op drieëndertig jarige leeftijd. Waarna hij hertrouwde, maar ook zijn tweede vrouw overleed op de jonge leeftijd van zesendertig jaar. Hij trouwde nogmaals en met zijn derde echtgenote kreeg Maerten nog eens zes kinderen waarvan er drie jong overleden.

Harpert Maertensz Tromp

Zoon Harpert trouwde met Magdalena Jacobsdr. van Adrichem. Harpert studeerde rechten in Leiden, waarna hij de titel Mr. mocht dragen. Hij was Heer van Voorburg, schepen van Delft, maar ook burgermeester van Delft in 1674, 1675, 1682 t/m 1688. Hij was kapitein in het leger, maar ook was hij kerkmeester van de Nieuwe en Oude kerk te Delft. Harpert overleed in Delft op 4 mei 1691. Hij werd begraven in de Oude kerk net als zijn vader. Hij had maar liefst achttien lijkdragers. 

Sara van der Graeff

Jacob Adriaensz van Adrichem

De uit Delft afkomstige Magdalena van Adrichem werd gedoopt op 18 juni 1639 en overleed in Delft op 17 november 1684. Haar ouders waren Meester Jacob Adriaens van Adrichem en Sara Jacobsdr. de Graeff. Jacob is een nazaat van de Delftse Burgermeestersfamilie van Adrichem waar ik al eerder over schreef. Jacob studeerde rechten in Leiden en mocht zich na zijn studie Meester in de rechten noemen. 

Magdalena van Adrichem trouwde met Dirk van Beresteyn, hij overleed echter binnen een jaar na hun huwelijk. Hierna trouwde Magdalena met Harpert Maartensz Tromp. Het echtpaar woonden aan de westzijde van de Oude Delft in "de Papegaay", maar het stel bezat meerdere huizen. Bij het overlijden van Harpert bevonden zich in die huizen samen ruim 350 schilderijen, ook een deel uit de nalatenschap van zijn vader. Het geeft wel aan dat een erg rijke familie was. 

Magdalena Jacobsdr. van Adrichem

Harpert en Magdalena kregen samen negen kinderen: 

1. Sara Harperts Tromp; Zij werd gedoopt op 19 september 1655 in Delft. Ze trouwde met Casper van Kinschot en overleed op 18 april 1711 in Delft. 
2. Dina  Harperts Tromp; Zij werd gedoopt op 6 oktober 1657 in Delft. Ze trouwde met Thomas Duijst van Beresteyn, Heer van Maurik. Ze is overleden op 31 oktober 1699, op 42 jarige leeftijd. 
3. Maarten Harperts Tromp; gedoopt op 14 april 1659 te Delft. Hij trouwde Catharina Beijer. Met Maarten stierf het geslacht Tromp in mannelijke lijn uit.
4. Jacob Harperts Tromp; gedoopt 8 maart 1661 in Delft. Hij stierf vier jaar later op 10 november 1665.
5. Johanna Harperts Tromp; Gedoopt op 26 september 1662 in Delft.  Ze huwde Johan van Voorburg en stierf op 27 jarige leeftijd op 14 augustus 1690.
6. Dirk Harperts Tromp; geboren op 13 september 1665 in Delft. Hij is op vijfjarige leeftijd overleden. 
7. Margarteha Harperts Tromp; Zij is gedoopt op 9 juli 1668 in Delft. Ze trouwde met Nicolaas Kien. Margaretha overleed op 13 februari 1705 in Amsterdam. Zesendertig jaar oud.
8. Alida Harperts Tromp; Alida werd gedoopt in Delft op 3 november 1671. Nadat haar zus Dina overleed, kreeg Alida een onwettig kind van haar zwager Thomas Duijst van Berensteyn. In die tijd mocht je niet trouwen met de zuster van je overleden vrouw,. Het kind, die de naam Paulus Gijsberti kreeg, was dus een bastaard en werd gedoopt in Amsterdam. Alida is overleden op vier april 1703 in Amsterdam op 31 jarige leeftijd. 
9. Jacoba Harperts Tromp; gedoopt 9 juni 1677. Zij trouwde met Johan Willem Groelaert, heer van Surester en na zijn overlijden met Johan Hibelet. Jacoba overleed op 20 augustus 1762 in Den Bosch.

Christianus Crucius Adrichomius

Over de Delftse burgermeesters familie van Adrichem aan wie ik zijdelings verwant ben is er nog meer te vertellen. 

Ditmaal wederom over een zoon van de Delftse burgermeester, Adriaen Claesz van Adrichem en zijn vrouw Bartha Corssen van Vliet. Adriaen was naast burgermeester ook korenkoper en brouwer in brouwerij "'t Dubbele Cruijss" te Delft. Over zoon Claes en Adriaen schreef ik al eerder.

Brouwerij ""t Dubbele Cruijss" te Delft

Dit keer is zoon Christiaen aan de beurt. Christiaen werd geboren in Delft op Valentijnsdag 14 februari 1533 in de brouwerij van zijn vader, "'t Dubbele Cruijss". Vader Adriaen Claesz van Adrichem schrijft in zijn familie aantekeningen over de geboorte van zijn zoon; 

Int jaer ons Heren XVc ende driendoertich, tjaer ingaende op die
jaersdach, doen woerde gheboren Coersteiaen Adriaensz., mijn twiede
kynt, op synte Valentijnsdach ende was op een vrijdach smoerghens
voir vijf uren op den XIIII in februario ende sijn peeten sijn
gheweest Claes Coernelisz. sijn oem van Delfgaeu ende gaf hem tot
sijn pylleghyeft XXXII stuwers ende sijn oem Henrick Coerssen opt
Wout ende ghaf hem tot sijn pilleghyft XXXII stuwers ende sijn
moetgen Trijntghen Ariaen Allertsz. huysvrou ende gaf tot sijn
pylleghyft XLII stuwers.
Obiit tot Coelen den 20en junii anno 1585 wesende 52 jaer oudt.

Christiaen was het tweede van de in totaal elf kinderen, van wie er een zusje, Machteld, maar één dag oud werd. De tweede zus, ook Machteld genoemd, overleed na zes weken. Er waren overigens nog twee dochters met de naam Machteld, zij werden resp. 62 en 79 jaar oud. Alle dochters werden vernoemd naar de moeder van Adriaen Claesz. van Adrichem, waarschijnlijk speelde zij een belangrijke rol in het leven van de familie. 

Toen Christiaen negen jaar was overleed zijn drie jaar oudere broer Claes op slechts twaalfjarige leeftijd. Claes werd begraven in de Oude kerk van Delft. Christiaen werd hiermee het oudste kind van het gezin. Vader Adriaen schreef hierover; 

Op den XXIIIIen dach in februario anno XVc ende XLII op synte

Matijsdach, het jaer ingaende op jaersdach, doen stoerf Claes
Adriaensz. op en saterdach, mijn eerste kynt, ende was out XII jaer
ende VI weken ende eenen dach ende leyt begraven in de Oude Kerck. 

Op 30 mei 1551 wordt de jongste zus Machteld van het gezin geboren. Als oudste broer, Christiaen is dan achttien, is hij getuige bij de doop van zijn zusje. Hij geeft zijn pasgeboren zusje een zogenaamde "pillegyft", een gewoonte in die tijd. Het is een geschenk van de doopheffers aan hun petekind. Kort daarop vertrek Christiaen naar de Universiteit van Leuven waar hij theologie gaat studeren.  

De neef van zijn moeder Baertge, Martinus Dorpius (Latijn voor Maarten van Dorp) was een beroemde theoloog. Mogelijk heeft Christiaen hier zijn interesse voor theologie vandaan. Martinius was hoogleraar aan de Universiteit van Leuven en bevriend met Desiderius Erasmus. Martinus Dorpius overleed echter in 1525, al voor de geboorte van Christaen. Erasmus schreef het grafschrift van Martinus Dorpius.

Universiteit van Leuven

De studenten theologie aan de universiteit van Leuven waren in de zestiende eeuw zowel theologen als (toekomstige) priesters. Er bestonden voor priesters in die tijd nog geen aparte seminaries. Halverwege de zestiende eeuw waren er zo'n vijfentwintig tot dertig studenten theologie op de universiteit. 

De studenten konden vier verschillende graden krijgen, vergelijkbaar met de Bachelor, Minor, Major en Master van nu. Voor de Baccalaureus Biblicus was de studietijd zo'n vijf jaar. De Baccalaureus Sententiarius, waarvan de studietijd één jaar was. Voor de Baccalaureus formatus stond ook één jaar studietijd en de Baccalaureus Licentiatus had een studietijd van ruim vier jaar, zodat de meeste studenten alleen de eerste drie graden haalden vanwege de zware tijdsinvenstering. Christiaen heeft waarschijnlijk alle graden behaald want hij doet ruim tien jaar over zijn studie. De eerste jaren volgden de studenten alleen de lessen. Na het Baccalaureus Biblicus dienden de studenten zelf ook commentaren te schrijven en mochten ze actiever aan de lessen deelnemen. 

Christiaens vader Adriaen overlijdt in 1560 en Christiaen wordt de eigenaar van twee morgen land (een morgen is net iets minder dan een hectare) in de Lier, dichtbij Naaldwijk, waar zijn moeder vandaan kwam.

Op 2 maart 1561, Christiaen was toen achtentwintig jaar oud, werd hij tot priester ingewijd. Hij gebruikte voortaan de Latinisering van zijn naam; Christianus Crucius Adrichomius. Waarbij Crusius komt van de brouwerij waar hij opgroeide, "t Dubbele Cruijss". 

"Christum sequere" was zijn lijfspreuk. Waarvan ik denk dat het zoiets als "Christus volgend" betekend. 

Sint Barbaraklooster te Delft

Op 15 augustus 1566 werd hij tot pater, rector en biechtvader geïnstalleerd van het Sint Barbaraklooster op de Oude Delft. In het begin van de 80 jarige oorlog, zo rond het najaar van 1572, wanneer de Geuzen Delft in nemen, vlucht Christiaen naar Utrecht. In die tijd overlijdt ook zijn moeder Baertgen in januari 1575, op drieënzestigjarige leeftijd. 

In 1578 vertrekt Christiaen naar Mechelen waar hij zijn eerste theologisch werk "Vita Jesu Christi ex quattuor Evangelisitis breviter contexta" uitbracht.

Tenslotte vertrekt Christiaen wederom. Rond 1580 gaat hij naar Keulen, waar hij rector van het Augustinessenklooster "Groot Nazareth" wordt. 

Dertig jaar lang deed Christiaen onderzoek naar de overblijfselen van het oude Jeruzalem en het Heilige Land, waar hij overigens zelf nooit is geweest. 

In 1585 kwam het eerste deel van zijn Topografie van Jeruzalem uit. (Zie deze link voor een deel van de topografie). Op de kaarten is ook het familiewapen van de familie van Adrichem te zien, de omhoog kruipende slang. 

Pas vijf jaar na zijn dood, in 1590, werd zijn tweede werk; "Theatrum terrae Sanctae et Biblicarum Historiarum" in zijn geheel uitgebracht door Georg Braun. Het boek geeft een beschrijving van Palestina en het oude Jeruzalem in twaalf topografische kaarten, en een chronologie van Adam tot de dood van Johannes de Apostel. De kaarten bevatten o.a. de locaties van historische gebeurtenissen uit de bijbel en is daarmee niet zozeer topografisch maar eerder spiritueel. 

Ruim dertig jaar heeft Christiaen talloze oude boeken en kaarten bestudeerd. De werken waarop hij zijn boek heeft gebaseerd, zijn inmiddels allemaal verloren gegaan, juist daarom is het werk na ruim vierhonderd jaar nog steeds zo belangrijk.

Zijn boek werd in vele Europese talen vertaald en herdrukt en is nog steeds in tal van nationale archieven en musea te vinden. De kaart van Jeruzalem hangt ook prominent aan de muur van de eetkamer van het prestigieuze vijf sterren hotel "King David" in Jeruzalem, met rechts in de bovenhoek van de kaart de naam en het familiewapen van de familie van Adrichem. Best bijzonder vind ik!

detail van een van de topografische kaarten van Christiaen

Op 20 juni 1585 overlijd Christiaen in Keulen waarna hij in de kloosterkerk wordt begraven. Hij is dan tweeënvijftig jaar oud. Een deel van zijn grafschrift luidt "in het dertiende jaar van zijn ballingschap om wille van het geloof ondergaan". 

Zijn boek staat inmiddels op mijn verlanglijstje, maar met prijzen van in de duizenden euro's moet ik er nog wel even voor sparen....

Meer informatie over Christiaen vind je HIER.

Johannes van Adrichem, Slag bij Kulm

Slag bij Klum

Johannes van Adrichem, de Waterloo-veteraan. Ik schreef al eerder of hem; Hier, Hier en Hier. 

Achterneef Harold Pot schreef ook al eens een gastblog over zijn militaire carriëre. Harold was het ook die tijdens de zomervakantie van mij en mijn man in 2023, me er op wees dat onze gezamenlijke voorouder Johannes bij de slag bij Kulm had gevochten en dat wij er met onze camper vlak in de buurt waren. Om een of andere reden wist ik niet meer dat hij daar gevochten had. Kulm lag op de route en natuurlijk kon ik de gelegenheid niet voorbij laten gaan om de gedenkplek van de slag bij Kulm te bezoeken. Ik kom nou eenmaal niet elke dag in Tsjechië. 

De slag bij Kulm speelde zich af voor de slag bij Waterloo. Johannes was nog maar net in dienst en ingedeeld bij het 27ème Régiment d’Infanterie de Ligne, toen hij deel nam met het Franse leger van Napoleon bij de slag bij Dresden. Voor meer informatie over die slag kun je hier de blog van Harold lezen. 

Drie dagen na de slag bij Dresden, op 30 augustus staat het 27^e regiment bij Kulm. Het plaatsje Kulm, nu Chlumec u Chabarovic. Het is een slag met grote verliezen voor het leger van Napoleon. Aan Franse kan zijn er ongeveer 5000 doden en gewonden en tussen de 7000 en 15.000 Franse soldaten worden krijgsgevangen gemaakt. Johannes weet de dans te ontwijken. Op 13 september wordt Johannes overgeplaatst van het 27^e regiment naar het 1er Compagnie, 1er Bataillon, 72ème Régiment d’Infanterie de Ligne.

Napoleon hoopt op een winterstop, maar hij heeft het mis. Op 3 januari 1814 raakt Johannes in de omgeving van Colmar gewond aan zijn linkerbeen en wordt gevangen genomen door de kozakken. Op 9 januari wordt hij uit gevangenschap ontslagen waarna hij het Franse leger verlaat en in dienst gaat bij het net ontstane Nederlandse leger. Met dit Nederlandse leger komt hij in 1815 tegenover Napoleon te staan bij de slag bij Waterloo. Een slag waar Johannes actief aan zal mee strijden en waar hij ook voor onderscheiden wordt. Het bewijs hiervoor is te vinden in het depot van het rijksmuseum in Amsterdam. Ik hoop het ooit met eigen ogen te kunnen zien. 

Helaas was het monument in Klum ter nagedachtenis aan de slag afgesloten vanwege herstelwerkzaamheden en konden we het alleen van een afstand aanschouwen. De foto's geschoten door het hekwerk. Mijn Tsjechisch was ook niet toereikend om de informatieborden over de slag te lezen. Ik begreep wel dat slag herdacht is in het dorp in 2013, tweehonderd jaar na de slag. 

Jammer dat we het monument niet beter bekijken konden en we niet konden lezen wat er op de borden stond. Wel bijzonder om weer op een plek te zijn waar je voorouder heeft gevochten. De aftanden tussen de plaatsen waar hij geweest is, is enorm. Onvoorstelbaar dat ze dat allemaal te voet hebben afgelegd. 

Anton Jansen naar Amerika deel II

Op 20 maart 1847 vertrekt vanuit Rotterdam de S.S. Johan-Jacob. Een houten zeilschip met drie masten. Het schip heeft twee dekken waar zich ruim tweehonderd passagiers bevinden. Op het tussendek van zo’n tweeënhalf meter hoog bevinden zich aan weerzijde twee rijen kribben boven elkaar. Ruimte voor de bagage is er in het middenpad. De enige vorm van licht en frisse lucht zijn de luiken in de wanden, die bij slecht weer gesloten moeten blijven. Het resultaat is een stinkende benauwde ruimte. Aan beide einden van het schip bevindt zich een keukentje. Hier moeten de tweehonderd passagiers zelf hun eten bereiden die ze ook zelf hebben moeten meenemen. Dit bestaat vaak uit lang houdbaar voedsel zoals gezouten vlees en spek, bonen en erwten. Vers drinkwater werd er ook meegenomen, maar dit water moest verzuurd worden met azijn om het lang houdbaar te maken.

S.S. Johan-Jacob

Op dit schip bevond zich mijn voorouder Antonius Marcellus Wilhelmus Josephus Jansen, roepnaam Anton. Als beroep gaf hij op dat hij kuiper was. Naar mijn weten was hij vilder (hulp van de beul en belast met het afvoeren van lichamen van terechtgestelden).

Anton werd geboren op 9 mei 1799 in het Duitse Stadtlohn. Een nazaat van een bekende Duitse beulsfamilie. Anton huwde met Maria Catharina Vogedes, ook uit een beulsfamilie. Samen kregen ze vier kinderen waarvan er één al na acht dagen stierf. Maria Catharina stierf in 1843 op negenendertigjarige leeftijd in Bredevoort waar het gezin woonde en hun kinderen ook werden geboren. Hun jongste zoon was nog maar twee jaar oud toen zijn moeder overleed. Slechts vier maanden na de dood van Maria Catherina trouwde Anton in Stadtlohn met de eveneens uit Stadtlohn afkomstige Maria Gertrud Elisabetha Herdes. Antons nieuwe bruid was toen veertig jaar oud en een weduwe zonder kinderen. Waarschijnlijk was het geen huwelijk uit liefde maar had Anton een verzorgster voor zijn kinderen nodig. 

Vanaf 1844 begon er een grote migratiegolf vanuit Aalten. Bijna een derde van de plattelandsbevolking, meer dan zesduizend mensen, vertrok naar Amerika. Veelal vanwege geloofsovertuigingen, slechte vooruitzichten door het mislukken van oogsten (o.a. de aardappelziekte in 1847 waardoor de hongersnood in Ierland ontstond), werkeloosheid en lage lonen. Door gunstig nieuws van kennissen en familieleden die al naar Amerika waren vertrokken durfden steeds meer mensen de lange reis te maken. De kosten voor de overtocht waren zo’n honderd gulden per persoon. Dat moet een enorm bedrag zijn geweest in die tijd van armoede. Alle bezittingen werden verkocht om zo de oversteek te kunnen maken. Bij het afscheid van je familieleden wist je dat je ze nooit weer zou zien. Hartverscheurend moet dat zijn geweest. Met boerenkaren maakten vele Achterhoekers de tien uur durende toch naar Arnhem van waar ze met een binnenschip verder naar Rotterdam gingen. Een tocht die dagen kon duren.

Anton woonde in Bredevoort in Huis nr. 71. Straatnamen waren er nog niet. Dit is ter hoogte van het Zandt. Grappig detail is dat vroeger op ’t Zandt de vonnissen in het openbaar werden uitgesproken aan veroordeelden nadat zij terecht hadden gestaan in het Ambthuis. Daarna werden de misdadigers afgevoerd naar de galgenbulten voor de uitvoering van het vonnis. Waarschijnlijk door een van de beulen uit Antons familie.  

Net als vele andere Achterhoekers maakt ook Anton de keus om naar Amerika te gaan. Zijn tweede vrouw laat hij achter en ook zijn kinderen uit zijn eerste huwelijk neemt hij niet mee. De kinderen waren op dat moment zes, elf en veertien jaar oud.

Het schip waarmee Anton naar Amerika ging lag op 2 maart 1847 klaar in Rotterdam voor vertrek. In 1847 werd Rotterdam overstelpt door landverhuizers die allemaal hoopten op een beter leven in het nieuwe beloofde land. Op 9 maart stond in de krant dat het schip waarmee Anton zou vertrekken de volgende dag uit zou gaat varen, echter op 20 maart lag het schip er nog. Misschien stond er niet genoeg wind om het zeilschip de haven uit te krijgen. Uiteindelijk vertrekt het schip uit de Rotterdamse haven, op weg naar een nieuw leven. 

Door de lange reis en de slechte omstandigheden onderweg raakten veel passagiers verzwakt en sommige stierven al voordat ze een voet aan wal hadden gezet. De reis naar Amerika duurde zo’n vijfenveertig tot zestig dagen. Anton kwam op 24 april 1847 aan in Baltimore. Baltimore was op dat moment de derde grootste aankomsthaven in Amerika en volop in aanbouw.

Ik las onlangs het boek “Hiltje” van Anita Terpstra. Het verhaal van een Friese vrouw die ook naar Amerika vertrok in 1847. Slechts een maand na Antons vertrek. Ook zij kwam aan in Baltimore en door brieven en aantekeningen die bewaard zijn gebleven van haar familie heb ik een redelijk beeld gekregen hoe Antons aankomst in Amerika moet zijn geweest. 

Baltimore

Baltimore lag op een heuvel en werd omgeven door bomen. De reizigers moesten een dag op het schip blijven wachten. Alle passagiers en goederen werden aan een streng (hygiënisch) onderzoek onderworpen. Een dokter onderzocht of er ziektes waren en nadat alle reizigers geteld en geregistreerd waren mocht ze van boord. Ik ben heel lang bezig geweest met het zoeken naar de andere passagiers die op de S.S. Johan-Jacob zaten, bij welke familie ze hoorden en waar ze vandaan kwamen.

Er waren tweehonderdzestien passagiers aan boord, waarvan honderdnegenentwintig Nederlanders. De overige passagiers kwamen uit verschillende regio’s in Duitsland. Veelal gezinnen, soms alleen de net volwassen broers en zussen, maar ook vaders, moeders, kinderen en opa en oma. Maar ook een flink aantal ongetrouwde jongemannen en een enkele jongedame. Een grote groep Nederlanders kwam uit Friesland en uit Zeeland, plekken waar men vaak vanuit religieus oogpunt vertrok.

Ik heb niet iedereen kunnen traceren maar er was in elk geval één gezin ook uit Bredevoort afkomstig, de familie Bolander. De namen zijn vaak fonetisch geschreven wat de zoektocht ernstig bemoeilijkte. Anton verliet het schip kort voor de deze familie dus ik ga er van uit dat ze de reis samen zijn gebleven.

De eerste die van het schip ging was Balthasar Spinnan, een negenentwintigjarige vrijgezelle slager uit Duitsland. Ik zie het zo voor me, een potige man waarvoor iedereen opzij gaat om hem erlangs te laten gaan met van die harige armen zo groot als hammen. Niets legt hem nog een strobreed in de weg om in het land van hoop en dromen een nieuw leven op te bouwen.

Anton verliet als 172^e het schip, de familie Bolander was nr. 177 tot en met 179. De allerlaatste die van boord ging was H. Korthals, een dertigjarige dokter uit Duitsland. Misschien was hij degene die de passagiers allemaal heeft gecontroleerd, misschien was hij gewoon begaan met de mensen en besloot als laatste te gaan. Het zijn kleine details die ik uit de passagierslijst heb gehaald maar het geeft een iets completer beeld van de reis die Anton heeft gemaakt. Als laatste werd de bagage werd van het schip gehaald, de koffers geopend, bekeken en gewogen. En toen konden de passagiers op weg naar hun nieuwe leven.

De eerste indrukken in Baltimore moeten overweldigend zijn geweest. Er waren gebouwen van wel vijf verdiepingen hoog, enorm hoog in die tijd. Er reden trams, ze zagen waarschijnlijk voor het eerst zwarte mensen, de straten waren modderig en onbegaanbaar en het krioelde er van de mensen, maar ook kippen en varkens liepen gewoon vrij rond. Er was zelfs een warenhuis waar wel vierhonderd mensen werkten, fabrieken en een highschool. Heel wat anders dan het kleine Achterhoekse dorp Bredevoort met z’n paar honderd inwoners.

De eerste beproevingen begonnen echter al op de kade. Er lagen veel bedriegers en boeven op de loer. Vaak waren de goedgelovige immigranten slachtoffer waardoor ze hun laatste centen kwijtraakten, met alle gevolgen van dien; armoede en nauwelijks iets te eten en dan ook de taal niet spreken. Zo hadden ze vast hun nieuwe bestaan in Amerika niet voor zich gezien. Gelukkig werden er ook veel immigranten opgevangen op de kade door kennissen die al eerder naar Amerika waren vertrokken.

In 1830 kreeg Baltimore als een van de eerste steden in Amerika een spoorlijn en verliep het eerste stuk van de reis per spoor. Toen nog een uitvinding in kinderschoenen dus de reis was weinig comfortabel. Daarna ging de lange reis naar het Noorden vaak via het water. Via kanaalboten, stoomboten er radarboten over de enorme rivieren en meren. Het landschap zo sterk afwijkend van het platte Nederland. Een ander klimaat, hitte en benauwdheid, ongedierte maar ook prachtige bergen en ander natuurschoon. 

En hier raak ik Anton kwijt. Hij is aangekomen in Baltimore, dat weet ik zeker. Maar daarna kan ik geen spoor meer van hem vinden. In de hoop dat hij samen met andere passagiers is gaan reizen en ik hem zo verder kon traceren zocht ik die hele passagierslijst uit, maar ook de familie Bolander kan ik nergens meer terugvinden. Er overleden ook veel mensen tijdens de lange zware reis naar het Noorden. Het kon maanden duren. Misschien dat Anton toch alleen heeft gereisd en niemand wie wist wie hij was en ligt hij ergens naamloos begraven.

de ramp met de Phoenix

Ik heb nog proberen uit te zoeken of Anton een van de passagiers was die op de Phoenix zaten. Op deze houten stoomboot zaten vijfenzeventig inwoners uit Aalten toen die in november 1847 in brand vloog op Lake Michigan waarbij honderddrieënzestig passagiers overleden. Er zaten vermoedelijk ook passagiers op het schip die niet op de passagierslijst stonden. Was Anton een van die mensen die op deze verschrikkelijk manier om het leven kwam? Ik heb er veel over gelezen, o.a. het boek “Phoenix” van Bert Wagendorp, en podcasts over geluisterd. Ik heb geen bewijs kunnen vinden dat hij op die boot zat maar uitsluiten dat hij er niet op zat kan ik ook niet. 

Oproep rechtbank aan Anton Jansen

Dat zijn kinderen ook niet wisten wat er met hun vader was gebeurd blijkt uit verschillende documenten. Als zijn dochter Christina Maria in 1860 wil trouwen kan ze niet vertellen of haar vader is overleden of niet. Op een oproep van de rechtbank om te reageren en haar zo toestemming te geven voor het huwelijk wordt niet gereageerd. Als zijn oudste zoon wil trouwen in 1865 staat erbij vader; adres onbekend. Bij het huwelijk van zijn jongste zoon in 1880 staat de vader wel als overleden. Ik neem aan dat ze na drieëndertig jaar zonder contact er van uit zijn gegaan dat hun vader was overleden. Anton zou dan ook al eenentachtig jaar moeten zijn.

De oom van de kinderen, waar ze bij zijn gaan wonen na vaders vertrek, en tevens voogd, doet in 1863 nog wel een poging om de oudste zoon uit de dienstplicht te houden.

18 Dec. 1863, Wij WILLEM 111, bij de gratie Gods, Koning n°. 56. der Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, Groothertog van Luxemburg, enz., enz., enz. Op de voordragt van Onze Ministers van Binnenlandsche Zaken en van Oorlog, van 12 December 1863, n°. 241, 4de afdeeling, en van den 16den daaraanvolgende, n°. 15 P., betreffende een verzoek van Johannes Hermanus Hendrikus Vogedes, te Bredevoort, om ontheffing van de werkelijke dienst voor zijnen neef Hermanus Christianus Jansen, dit jaar als militiepligtige ingelijfd bij het lste regiment infanterie, Overwegende: dat Hermanus Christianus Jansen, geboren in het jaar 1832, in 1851 voor de militie moest zijn ingeschreven; dat zijne moeder destijds overleden en zijn vader naar Noord-Amerika vertrokken was , zijne kinderen onverzorgd achterlatende; dat thans is ontdekt dat de inschrijving voorde militie van Hermannus Christianus Jansen niet is geschied, ten gevolge waarvan hij, met toepassing van do artt. 161 en 165 der wet van den 19den Augustus 1861 (Staatsblad n°. 72), bij de militie is ingelijfd; dat er echter grond is voor des adressants bewering, dat hij, destijds toeziende voogd over dezen minderjarige, diens belangen, die door zijn vader was verlaten, waarnemende, hem op den bestemden tijd ter inschrijving voor de militie heeft aangegeven, doch dat, ten gevolge van een dwaalbegrip van de betrokken overheid omtrent de toepassing van art. 56 der wet van den 8sten Januarij 1817 (Staatsblad n°. 1), toen in de provincie Gelderland heerschende, de inschrijving niet is gedaan; dat het uitdien hoofde niet billijk zou zijn hem bij de militie in werkelijke dienst te houden, en hem dus het slagtoffer te laten van eene dwaling, vermoedelijk door de overheid begaan; Gezien de tweede zinsnede van art. 127 der wet van den 19den Augustus 1861 (Staatsblad n°. 72), Hebben goedgevonden en verstaan: den militiepligtige Hermanus Christianus Jansen, uit de gemeente Ewijk, dit jaar voor de dienst aangewezen en ingelijfd bij het lste regiment infanterie, ontheffing van de werkelijke dienst voor zijnen geheelen diensttijd te verleenen. Onze Ministers van Binnenlandsche Zaken en van Oorlog zijn belast met de uitvoering van dit besluit, dat in de Staatscourant zal worden geplaatst. 's Gravenhage, den 18den December 1863.

WILLEM.

De Minister van Binnenlandsche Zaken. Thorbecke.

De Minister van Oorlog, W. Blanken.

Dit “zijne kinderen onverzorgd achterlatende “is meteen ook een aanwijzing dat Anton zonder afscheid te nemen met de noorderzon is vertrokken. Dat hij aangeeft dat hij in Noord-Amerika moet zitten is een aanwijzing dat ze juist weer wél op de hoogte waren van zijn plannen.

Al jaren zoek ik naar aanwijzingen waar Anton is gebleven. Ik heb gegevens gevonden van een Antonie Jansen die rond 1799 in Duitsland is geboren en een gezin heeft gesticht in “The Town of Cross Plains”, in Wisconsin. Maar of dit wel of niet “mijn” Anton is heb ik nog niet kunnen achterhalen. Ik denk zelf dat het hem niet is. De kinderen uit dit gezin zijn in 1870 al te oud om in Amerika geboren te zijn als Anton in 1847 naar Amerika vertrok. Ik heb via forums Amerikanen gevraagd of ze voor mij konden kijken of ze iets over hem konden vinden maar helaas ook zonder resultaat.

Ik heb zoveel vragen. Was het wel zijn bedoeling om nooit meer iets te laten horen? Wilde hij zijn kinderen naar Amerika toe halen als hij eenmaal gesetteld zou zijn? Op zoek naar een beter leven voor zijn gezin? Is er echt nooit enig teken van leven geweest? Misschien kon hij überhaupt wel niet schrijven. Ging hij op de bonnefooi of had hij een uitgestippeld plan? Zaten er kennissen op hem te wachten, die hem hadden overgehaald om te komen met enthousiaste verhalen? Reisde hij verder met de familie Bolander of anderen of misschien wel helemaal alleen? Hoe lang heeft hij geleefd in Amerika? Een week, maanden, jaren? Hoe ver is hij op zijn reis gekomen? Had hij spijt van zijn beslissing? Zoveel uren speurwerk, zo weinig resultaat. Hoe je je kinderen hebt achter kunnen laten nadat ze al zo jong hun moeder hebben verloren vind ik lastig te begrijpen. Maar ik weet niet wat voor een type man en vader hij was. Een liefhebbende vader of een egoïstische zak?

Ondertussen blijf ik zoeken en lezen over anderen die dezelfde reis hebben gemaakt in dezelfde periode. Wie weet wat het me nog brengt. Maar eigenlijk ben ik bang dat ik nooit achter de waarheid ga komen…. 

• Op de site Oud-Aalten staan een paar verhalen van plaatsgenoten die ook de reis naar Amerika hebben gemaakt. Van hen is wel bekend wat er van ze geworden is. Interessant om te lezen voor de beeldvorming. Lees de verhalen HIER

• Luisterde hier de podcast over de ramp met de Phoenix.

Verhoor uit 1890 van Gradus Japink

Op mijn werk bij de Bibliotheek Enschede beschikken we over de Twente Collectie. Een prachtige collectie bestaand uit alleen maar boeken over Twente. Deze zijn niet uitleenbaar maar wel in te zien. Twee keer per week zorgen vrijwilligers voor de openstelling van de collectie. Met een van hen kan ik uren praten over stamboomonderzoek. Een gezamenlijke hobby. Onlangs vond hij in een boek een verhoor van Gradus Japink die wever was bij de firma Arntzenius in Goor. 

Deze Gradus Japink is een directe voorouder van mij man en zoons. Ik doe niet veel onderzoek naar de stamboom van de kant van mijn man en zoons. Dit is echter een geweldige vondst die heel veel informatie geeft over het leven van Gradus en zijn gezin. Het "verhoor" of eigenlijk meer een soort interview uit augustus 1890 geeft een mooi tijdsbeeld van de wevers in die tijd die niet in de grote stad maar in de kleine dorpen woonden. Het geeft voor mij echt een schat aan informatie over het dagelijks leven van hem en zijn gezin en de woonomstandigheden in die tijd. Ik ben erg blij met de vondst. En is te mooi om hier niet te delen.

Gradus is met zijn vrouw Janna Willemina Nijland en hun acht kinderen (twee andere kinderen overleden er in Goor op 1 jarige leeftijd) naar Enschede gekomen. In 1930 overleed Gradus op 80 jarige leeftijd, hij woonde op dat moment aan de Voortsweg. Zijn vrouw Janna overleed al in 1912. 

Zijn zoon Johannes is de opa van mijn schoonvader. Hij en zijn vrouw Johanna Elfers liggen begraven op de Westerbegraafplaats en af en toe breng ik het graf nog een bezoekje. Het graf van zijn broer Gerhardus Japink en zijn vrouw Gerritdina Elfers ligt er pal achter. De zussen Gerritdina en Johanna stierven slechts enkele dag na elkaar in mei 1948. Over de oudste zoon Gerhardus wordt in het interview hieronder gesproken. Hij en zijn broer Gerrit Jan zijn de 16- en 17 jarige zoons die ook bij dezelfde firma werken. Johannes was op dat moment 14 jaar, mogelijk zat hij toen nog op school, hoewel zijn broers op 12 jarige leeftijd al van school gingen om te werken. 

Johannes Japink (1876-1958)

Hieronder volgt het "verhoor" van Gradus. Ik heb het verhoor letterlijk overgenomen waarbij V. staat voor vraag en A. voor antwoord. 

Verhoor van Gradus Japink, oud 41 jaar, wever bij de firma Arntzenius, Jannink & co, te Goor. 

Vragen 9031 t/m 9 

9031. De Voorzitter: Zijt gij al lang bij de firma werkzaam?

A. 17 jaar

9032. V. Waar zijt gij vroeger werkzaam geweest?

A. Bij ten Doesschate.

9033. V. Gij werkt zeker op vier touwen?

A. Ja.

9034. V. Met een hulp?

A. Ja.

9035. V. Is dat soms een eigen kind van u?

A. Neen.

9036. V. Kunt gij den hulp zelf kiezen?

A. Neen, die wordt door den baas aangewezen.

9037. V. Hoe gaat het met de uitbetaling van het loon? Krijgt gij alles in handen voor uw hulp en voor u zelf?

A. Ja.

9038. V. Hoeveel kunt gij in de week maken?

A. Dat is ongelijk; f5,50, f6, f7, ik heb zelfs wel eens f7,60 gehad, maar door elkander krijg ik f6. Ik ben een van de beste wevers en werk op vier breede touwen.

9039. V. Zijn er niet veel wevers, die meer verdienen?

A. Neen, in de gehele fabriek geen tien.

9040. V. Waarvan hangt het af of men meer of minder verdient?

A. Dat hangt voor het grootste gedeelte af, of men vlug of minder vlug met het werk overweg kan. 

9041. V. Moet gij wel op boomen wachten?

A. Dikwijls.

9042. V. Hoe lang dan wel?

A. Dikwerf één dag, soms twee dagen, en het is ook wel voorgekomen van drie of vier dagen.

9043. V. Moest gij dan op één boom wachten?

A. Ook wel eens op twee, maar dan mag men den hulp wegzenden.

9044. V. Lijdt gij door het wachten op boomen grote schade?

A. Zeker, want men wordt per stuk betaald; hoe meer men dus weeft, hoe meer geld men krijgt. En moet men op boomen wachten, zodat men niet werken kan, dan wordt daarvoor geen vergoeding gegeven.

9045. V. Gij werkt dagelijks elf uren, met een schaftttijd van anderhalf uur, niet waar?

A. Ja.

9046. V. Is die schafttijd lang genoeg om tehuis te gaan eten en tijdig terug te zijn?

A. Ja.

9047. V. Woont gij dicht bij de fabriek?

A. Een tien minuten er van af.

9048. V. Werkt uwe vrouw ook in de fabriek?

A. Neen, vroeger wel, toen de kinderen klein waren. Nu heb ik evenwel een jongen van zestien en een van 17 jaar.

9049. V. Werken die op de fabriek?

A. Ja, net zoolang als ik.

9050. V. Wanneer gij met uwe kinderen thuis komt, vindt gij dan zeker de pot gekookt?

A. Ja.

9051. V. Wordt er bij u aan huis kookgas gebruikt?

A. Neen.

9052. V. Maken de arbeiders daar niet vaak gebruik  van?

A. Neen, bij de arbeidende klasse wordt het niet of zeer zelden gebruikt.

9053. V. De heer van Alphen: Waarom niet? Het is toch gemakkelijk, niet waar?

A. De menschen zijn bang voor de kosten, zij vreezen meer te zullen verbranden, dan zij betalen kunnen.

9054. V. De voorzitter: Hoe laat wordt de fabriek ’s Zaterdags stop gezet?

A. Om 12 uur.

9055. V. Hebt gij dan nog een uurtje werk om de touwen schoon te maken?

A. Ja.

9056. V. Worden de touwen dan dadelijk door de touwbaas nagezien?

A. Ja, wie klaar is roept den baas; deze heeft ze in een kwartiertje nagezien. Sommigen beginnen al vóór 12 uur met het schoonmaken, tijdens het werk, maar dat acht ik te gevaarlijk.

9057. V. Wordt er wel eens een boete opgelegd, als de touwen niet in orde zijn?

A. Daarover hebben wij niet te klagen.

9058. V. Hebt gij in het geheel niet te klagen over de boeten?

A. Neen.

9059. V. Worden zij wel opgelegd voor weeffouten?

A. Ja, maar dan zijn zij ook dubbel en dwars verdiend, en dan nog maar een kleinigheid, acht of tien cents.

9060. V. Doet gij nog aan den landbouw?

A. Neen.

9061. V. De heer van Alphen: hebt gij eene koe?

A. Neen.

9062. V. De voorzitter: hoeveel verdienen uwe kinderen?

A. F2,50, f3, soms f5. Door elkanderen brengen wij samen ongeveer f7 in de week thuis.

9063. V. Brengen zij dat geld getrouw thuis?

A. Ja.

9064. V. Hebben de jongens op school goed geleerd?

A. Ja.

9065. V. Zijn zij tot hun dertiende jaar op school gebleven?

A. Neen, op hun twaalde jaar zijn zijn er af gegaan. Toen kregen zij reeds het bewijs van den meester, dat zij goed onderwijs genoten hadden.

9066. V. In de fabriek worden kinderen eerst met hun dertiende jaar aangenomen. Wat hebt gij uwe jongens tusschen het twaalfde en dertiende jaar laten doen?

A. Ze zijn direct in de fabriek gegaan. De tweede was omtrent dertien jaar.

9067. V. Is er dus voor uwe jongens eene uitzondering gemaakt?

A. Ja.

9068. V. Gaan uwe jongens nog wel naar de herhalingsschool?

A. Ja, tot hun zestiende jaar; de oudste gaat er niet meer heen, want die is zeventien geweest. Die avondschool is wel wat vermoeiend voor die kinderen. Als een volwassen man den geheelen dag gewerkt heeft, dan maakt hij, dat hij naar huis komt, maar die kinderen moeten dan nog van zeven tot half negen ’s avonds naar school, en dan is het geen wonder, dat zij bij de warmte van het licht en den kachel dikwijls in slaap vallen.

9069. V. Gelooft gij, dat zij toch op de herhalingsschool profiteeren?

A. Ja, dat wel.

9070. V. Geniet gij ziekengeld, wanneer gij ziek zijt? 

A. Ja, uit de bus.

9071. V. Wat betaalt gij daarvoor?

A. Zes cents per week.

9072. V. Zijt gij ook lid van de zieken- en begrafenisbus van het nut?

A. Ja.

9073. V. Hoeveel betaalt gij daarvoor?

A. Drie cents per week voor ieder lid van het huisgezin.

9074. V. Krijgt gij daarvoor geneeskundige hulp van dokter ten Doesschate en vrij medicijnen?

A. Ja, en als een volwassene sterft zes gulden begrafenisgeld.

9075. V. Is dokter ten Doesschate altijd bereidwillig om te helpen?

A. Ja.

9076. V. Hebt gij wel met ziekte te kampen gehad?

A. Ja, ik heb eens eene pleuris gehad, en toen deed de dokter zeer zijn best. Er is nu een nieuwe dokter, en velen uit de bus zijn naar hem toegegaan, maar ik ben bij dr. Ten Doesschate gebleven, ik heb mij altijd best bij hem bevonden.

9077. V. Zijn er goede bazen op de fabriek?

A. Jawel.

9078. V. Zijn zij onpartijdig tegenover den eene en den ander?

A. Ja, daar is geen klagen over?

9079. V. Gebeuren er wel eens ongelukken met de spoelen?

A. Ja, dat gebeurt wel. Ik heb wel eens een jongen gehad, die eene spoel uit mijn getouw in het oog gekregen heeft, zonder dat het mijne schuld was. Ook krijgt men dikwijls spoelen tegen de wangen of borst.

9080. V. De heer van Alphen: is dat jongetje naar Utrecht geweest om te genezen?

A. Neen, hij is behandeld door den dokter uit Delden.

9081. V. en kan hij nu weer den kost winnen?

A. Ja, hij is in fabriek aan het weven.

9082. De Voorzitter: is het nog al luchtig in de fabriek?

A. Dag mag wel zoo wezen. Vroeger, toen wij een baksteenen vloer hadden, waaruit altijd vocht opsloeg, was het veel koeler. De tegenwoordige vloer van Portland cement is altijd kurkdroog.

9083. De heer Reeling Brouwer: Wordt de grond niet besproeid met een gieter?

A. Neen, slechts eene enkele maal besprenkelen wij zelven in ons eigen belang den grond onder ons getouw, door middel van eene koffiebus, gevuld met water.

9084. De voorzitter: op de apprêteerderij is het warm; maar daar verblijven immers geen arbeiders?

A. Juist.

9085. V. Is het ’s avonds erg warm, als het gas op is?

A. ’s Winters is het aangenaam, maar in den herfsttijd is het wel wat te warm.

9086. V. Hoe geschiedt het tillen van den boomen van de wagentjes op de weefstoelen?

A. Uit de hand. De wevers helpen elkander. Als ik een boom krijg, dan helpt mijn naaste buurman mij om hem er op te leggen.

9087. V. Is de last op die wijze niet te zwaar?

A. Neen.

9088. V. Gij zijt een weinig hardhoorig; zijt gij dit al lang?

A. Ik heb het verleden week gekregen bij het roggeoogsten: toen heb ik mij wat verhit en dit is mij naar het hoofd getrokken.

9089. V. Het komt dus niet van het werken in de fabriek?

A. Neen.

9090. De heer van Alphen: Wat hebt gij voor eene woning? Eene huurwoning?

A. Ja.

9091. V. wat moet gij daarvoor geven?

A. F40 ’s jaars.

9092. V. Hebt gij daar nog een stuk grond bij?

A. Een klein hoekje.

9093. V. Hoe is het in het algemeen met de huren; betalen anderen meer of minder dan gij?

A. Er zijn woningen van f60, ook van f30 en f25.

9094. V. Die van f25 zijn zeker kleine kamertjes voor eenloopende personen?

A. Ja, met ééne bedstede; oude menschen wonen er wel.

9095. V. Hoe is het met het drinkwater; is dit nog al goed?

A. Ja.

9096. V. Zijn er in Goor nog woningen met den aardappelenkelder onder den bestede?

A. Ja.

9097. V. Is dat bij u ook het geval?

A. Neen.

9098. V. Komen er nieuwe arbeiderswoningen bij?

A. Niet veel, maar bij den oude woningen worst nog wel eens een kamertje bijgebouwd.

9099. V. Is er geen gebrek aan woningen, nu er meer menschen in Goor komen werken?

A. Er komen nog al menschen van den boerenstand in Goor wonen en die gaan in de leegstaande woningen. Ik ga binnenkort ook verhuizen: mijne nieuwe woning is grooter.

Wijnkamp te Goor waar Gradus in 1890 zal komen te wonen.

9100. V. Hebt gij in die nieuwe woning gelegenheid om den landbouw uit te oefenen?

A. Ja.

9101. V. Zijn er in de laatste tijd vele woningen bijgebouwd?

A. Een stuk of tien, twaalf.

9102. V. Staan zij onder ééne kap of afzonderlijk?

A. Zij staan alle afzonderlijk.

9103. De heer Reeling Brouwer; zijn er ook arbeiders met eigen woningen?

A. Enkelen.

9104. V. Bestaat er eene spaarkas voor wevers, die wat overhouden?

A. Een enkele wever houdt wel eens wat over, vooral vroeger werd er veel verdiend bij de Twentsche Stoombleekerij, maar nu thans niet meer.

9105. V. bevalt de nieuwe regeling der werkuren u beter, dan de vroegere?

A. Ja, veel beter.

9106. V. Waarom vooral?

A. Omdat er in Goor vele arbeiders zijn, die nog een stukje land hebben. Nu kunnen zij daarop vooral ’s avonds na den fabrieksarbeid nog wat werken.

9107. V. Is het ook beter voor de vrouwen, die in de fabriek werken?

A. Jawel, want als zij ’s avonds thuiskomen, en ’s Zaterdags ook, kunnen zij het huishouden nog wat opknappen.

9108. V. Gij meent derhalve, dat de tijd, dien zij ’s avonds overhouden, nuttiger te gebruiken is dan de tijd voor acht uur ‘s morgens?

A. Zeker. 

9109. De Heer van Alphen; Hebt gij bij de nieuwe regeling geen schade geleden?

A. Neen.

X Handmerk van G. Japink die verklaart niet te kunnen schrijven.

P. van Nispen

J.D. Vergens, Voorzitter

Van Alphen.

N. Reeling Brouwer

P. van Nispen, Adj.-secretaris.

Anna Christina Bernarda de Vries

Vandaag is het honderd jaar geleden dat mijn oma Anna Christina Bernarda de Vries werd geboren. Ze werd geboren op 4 mei 1924 in het kleine dorp Vragender, toen nog horend bij de gemeente Lichtenvoorde. Annie was de oudste dochter van Herman Jozef de Vries en Johanna Antonia Mölders. 

Vragender, R.K. kerk

Vader Herman was timmerman en woonde met het gezin een paar jaar in Bredevoort waar de familie de Vries grotendeels woonde. 

Bredevoort

Toen mijn oma een jaar of drie was verhuisde ze met haar toen nog twee jongere zusjes naar Losser. Daar werd nog een zusje geboren. In 1930, oma Annie was toen zes jaar, verhuisde het gezin naar Enschede. Daar werden de rest van de zusjes en broertjes geboren. Het gezin was uiteindelijk tien kinderen groot. Annie was twaalf jaar toen haar jongste broertje geboren werd. Haar moeder kwakkelde met haar gezondheid en als oudste dochter moest Annie flink helpen in de huishouding en met de zorg voor haar broertjes en zusjes. 

Het gezin woonden o.a. aan de Kuipersdijk (naast de huidige rijschool Brünen), de Eeftinkweg en de Penninkstraat. 

Veel wilde oma er nooit over kwijt maar ze liet wel doorschemeren dat ze geen leuke jeugd heeft gehad. Ze zei altijd "als ik je dat toch allemaal zou vertellen", maar vervolgens vertelde ze niets. 

Ik meen me nog wel te herinneren dat ze vertelde als bleekneusje naar Bergen aan Zee te zijn geweest om aan te sterken. Dat moet haast voor de oorlog zijn geweest. Mogelijk bij Villa Russenduin. Ik heb geprobeerd te achterhalen of en wanneer ze er daadwerkelijk gezeten heeft maar ze konden me i.v.m. privacy niet verder helpen. 

Villa Russenduin

Oma vertelde dat ze het vel op de warme melk zo vies vond. Dit vel mocht ze wel van de melk afhalen maar die moest ze dan nog wel zo opeten. Ik vond melk ook heel vies dus gruwde ik van haar verhaal.

In haar latere leven is ze vaak op vakantie geweest naar Bergen aan Zee met mijn opa. Ze moet goede herinneringen gehad hebben aan die tijd in de Villa.

Oma was zestien jaar toen de oorlog uitbrak. Ik weet dat ze in de oorlog naar Bredevoort moest fietsen (of was het lopen?) om eten op te halen bij de familie van haar ouders. In het grote gezin in Enschede hebben ze waarschijnlijk moeite gehad om al die monden te voeden. 

 

Tijdens de oorlog werd oma verliefd op de acht jaar oudere Freek. Ik meen dat ze elkaar ontmoet hebben tijdens het wandelen aan de Parkweg. Een plek waar de jonge ongehuwde jongens en meisjes flaneerden en zo op zoek gingen naar een partner.

Parkweg

Vader Herman was streng katholiek en oma mocht niet omgaan met de ongelovige Freek. Trouwen was al helemaal uit den boze. Om toch te kunnen trouwen en zo weg te komen uit het gezin bedachten ze een list. Als Annie zwanger zou zijn dan moesten Annie en Freek wel trouwen. En zo geschiedde. Vader Herman was woest toen hij er achter kwam dat Annie zwanger was. Ook al was ze inmiddels een volwassen vrouw, toch kreeg ze nog slaag van haar vader, die haar broertjes en zusjes verbood om bij het huwelijk aanwezig te zijn. 

Bruid Annie 

Moeder Johanna Antonia

Op 30 maart 1946 trouwden Annie en Freek. Annie was toen eenentwintig jaar. Een paar maanden na de huwelijksvoltrekking werd hun eerste zoon geboren. 

Vanwege de woningnood na de oorlog trokken Annie en Freek in bij de ouders van Freek aan de Goudenregenstraat. Dit was niet ideaal. Gezinnen met twee kinderen kwamen in aanmerking voor een eigen huis. Annie en Freek wisten hier wel een oplossing voor en dus werd in 1950 mijn vader geboren en kreeg het gezin een eigen huisje aan de Halmeherastraat.

Toen Annie negenentwintig jaar was overleed haar moeder Johanna Antonia. Haar vader en moeder woonden toen om de hoek aan de Hendrik Smeltweg. Mijn vader was toen nog maar drie jaar maar hij herinnerd zich nog dat zijn oma altijd ziek in bed lag voor het raam. Ze werd slechts vierenvijftig jaar.

Moeder Johanna Antonia

De band met vader Herman bleef niet goed. Oma verstopte zich wel eens achter de bank als haar vader aan de deur stond. Haar vader werkte inmiddels ook als paranormaal genezer, op z'n Twents "Strieker" genoemd en stond goed bekend in de omgeving. 

Vader Herman Jozef

Annies zussen trouwden en kregen ook kinderen. En toen begonnen tien jaar nadat mijn vader geboren werd de eierstokken van Annie ook weer te rammelen. Een derde zoon volgde. Annie was toen zesendertig jaar, Freek al drieënveertig. 

Annie had een baantje als schoonmaakster o.a. op zwembad "het Diekman" en bij het Lyceum. Freek was getouwbaas bij Wisselink Textiel. 

De zonen groeiden op en haalden de nodige kwajongens streken uit. Die verhalen die mijn oom er over geschreven heeft zijn geweldig! Ik heb tranen met tuiten gelachen. 

Annie en Freek kochten een vakantiehuisje op camping de Leemkoel. De zonen werden nog groter, de een kreeg verkering, de een ging vrijwilligerswerk doen in Afrika. Het huisje op de camping werd weer verkocht toen er elk weekend, "heel gezellig", de beide grote families steeds op visite kwamen en er van tot rust komen geen sprake was. 

Annie en Freek verhuisden naar de Hendrik Smeltweg. Freek werd beheerder van speeltuin het "Varvik". 

Eerst trouwden de oudste zonen en toen werd ik als eerste kleinkind geboren. Na mijn geboorte volgden er nog een broertje en twee zusjes. De jongste zoon trouwde en er volgden nog twee kleinzonen. 

Oma Annie kon genieten van de kleine dingen. Een sigaretje voor de keukendeur. Vogeltjes kijkend in de tuin. Bloemetjes plukken in de natuur. 

Ik herinner me vooral dat ik als ik kwam logeren ik eerst het toetje op mocht eten voordat ik aan de maaltijd begon. Het extra suikerklontje dat oma altijd in de cola deed (net alsof dat nog niet zoet genoeg was!). Het David de Kabouter boek van Rien Poortvliet waar ik altijd in het lezen was. 

De toilettas met sierraden op oma's slaapkamer waar ik altijd in mocht snuffelen. Haar hoge zachte bed. De vele planten op de vensterbank en het prachtige volle gazon en de bloemen in de tuin. 

De twee minuten stilte om acht uur op haar verjaardag. Het gebloemde bankstel. De wandeling op de UT met de gekleurde muisjes en hagelslag op het door haar meegenomen brood. De manier hoe ze haar sigaretje rookte, de benen wijd, ellebogen op de knieën, de rok tot boven haar nylon kniekousen opgekropen. Niet bepaald charmant. 

Oma was niet echt een knuffeloma. Toch zijn de herinneringen die ik aan opa en oma heb alleen maar positief. Het is misschien ook lastig liefde te geven en te laten zien als je dat misschien zelf niet gehad hebt in je jeugd. 

Ook een aantal zussen van oma kan ik me goed herinneren. Ik herinner me vooral dat ze altijd aan het lachen waren en veel lol hadden. En ook over de verhalen van oma kan ik nog steeds hard lachen. Ze maakte altijd de gekste dingen mee. Ze liep met een zonnebril met slecht één glas er in door de stad en verbaasde zich er dan over dat iedereen haar aan keek. Of sloeg, zonder angst, met haar paraplu in op een stel kwajongens die vuurwerk richting haar gooiden. 

Ik lijk op haar, niet alleen qua postuur maar ik kan ook zo genieten van die kleine dingen die het leven mooi maken. En net zoals oma maak ik af en toe de raarste dingen mee. En elke keer als er met mij weer wat geks gebeurd, moet ik denk ik aan haar. 

Helaas overleed oma Annie plotseling op veel te jonge leeftijd. Ze werd slechts vijfenzeventig jaar oud. 

In de week vóór haar dood moest ik zo veel huilen. Ik weet nog dat mijn verse verkering, nu mijn man, aan me vroeg wat er toch was. Ik wist het zelf ook niet maar ik zei dat het leek alsof er iemand dood zou gaan. Enkele dagen later trof mijn opa zijn vrouw 's ochtends dood aan in bed. Ik zou de avond ervoor, omdat oma zich niet zo lekker voelde, eten langs brengen. Ik had alleen net voor het eerst een baantje en vond dat ik er geen tijd voor had en heb het niet langs gebracht. Daar heb ik lang spijt van gehad. 

In mijn dromen sta ik nog regelmatig bij opa en oma voor de deur. Ik ruik nog de geur van hun huis, zie de jassen en de alpinopetten van opa aan de kapstok hangen, de wandelstokken in de hoek en voel de zachte vloerbedekking in de gang. Ik vraag altijd "maar jullie zijn toch dood?" dat bevestigen ze maar ik mag altijd binnen komen. En ik ben altijd weer blij ze te zien.